गर्भावस्था – परिचर्या आयुर्वेद अनुसार

– अशोक कुमार झा

यो सृष्टिको निर्माण प्रकृति र पुरुषको संयोगले भएको हो । तथापि प्रकृति अहम् र महत्वपुर्ण छ । त्यस्तै जीवको उत्पतिमा पनि प्रकृति र पुरुषको भुमिका हुन्छ । जसमा प्रकृति अर्थात स्त्री जातको महत्वपुर्ण भुमिका हुन्छ ।

यहाँ स्त्रीलाई प्रकृति संग तुलना गर्नुका कारण पर्याप्त छन् । हरेक दिन पछि रात र त्यस पछि पुनः दिनको आगमन हुन्छ । हरेक २४ घण्टामा दिन बदलिन्छ, जुन सौर्य समय वा सौर्य मासको रुपमा परिणत हुन्छ । पृथ्वीको गति, सुर्यको गति र १२ राशीमा प्रवेशको कारण १२ महिना हुन्छ ।

त्यस्तै हरेक १५ दिनमा पक्ष बदलिन्छ । सामान्यतया पक्ष १५ दिनको भनिए पनि यो १३,१४,१५,१६ दिनको हुन्छ । दुई पक्षको १ चन्द्रमास हुन्छ जुन नक्षत्र र चन्द्रमाको गतिमा आधारित हुन्छ । नक्षत्र २७ वटा हुन्छ । हरेक नक्षत्रमा चन्द्रमाले त्यसलाई पार गर्न करिब करीब १ दिनको समय लिन्छ । औसतन २७ वा २८ दिनको एक चन्द्रमास हुन्छ । यही चन्द्रमासको हिसाबले एक निश्चित उमेर समूहका स्त्रीहरुमा मासिक चक्र हुन्छ जसलाई महिनाबारी पनि भनिन्छ । जुन २८ दिनको हुन्छ । महिनाबारी पुर्णरुपले चन्द्रमा र नक्षत्रको गतिमा आधारित हुन् जसकारणले निश्चित उमेर समुहका स्त्रीहरुलाई प्रकृति भन्दा कुनै पनि अतिशयोक्ति न होला ।

स्वस्थ्य सन्तान प्राप्तीको लागि गर्भधारण गर्ने स्त्री शारीरिक र मानसिक रुपले सबल, सक्षम र स्वस्थ हुनु नितान्त जरुरी हुन्छ । शारीरिक रुपमा सबल हुनुमा सर्वप्रथम उमेरले अहम भुमिका खेल्छ जसमा वैद्यकीय सुभाषित साहित्यमा भनिएको छ की पुरुषको हकमा २५ र स्त्रीको हकमा सो भन्दा कम समक्ष उमेर मानिएको छ ।

“पञ्वविंशति पर्यन्तं व्रह्मचर्य समभ्यसेत । वलवान् शक्ति सम्पन्न शतायुश्च भविश्यति ।। वैद्यकीय सुभाषित साहित्यम् अर्थात विहे बारी २५ वर्ष पारि हुनु पर्ने भनिएको छ जुन उमेरमा हरेक चीज पुष्ठ हुन्छ ।

स्वस्थ्य सन्तानको लागि स्वस्थ अण्डाणु+स्वस्थ शुक्राणु+सही समय+स्वस्थ आहार विहार हुनु जरुरी छ । स्वस्थ अण्डाणुको लागि स्वस्थ स्त्री, सही उमेर र सही समय हुनु जरुरी हुन्छ । त्यस्तै स्वस्थ शुक्राणुको लागि पनि स्वस्थ पुरुष, सही उमेर र सही समय हुनु पनि जरुरी छ ।

गर्भावस्थामा आहार, विहार, आचार र विचार पनि महत्वपुर्ण हुन्छ । आहारविहारले गर्भिणी र गर्भस्थ शिशुको वृद्धि र विकासमा तथा तिनीहरुको स्वास्थ्यमा एकदम महत्वपुर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ । चन्द्रमासको १० महिना र सौर्यमासको ९ महिनासम्म गर्नुपर्ने आहार र बिहारको बारेमा आयुर्वेदका वैज्ञानिकहरुले चरक सुश्रुत बागभट्ट तथा हारित संहिताहरुमा तपशिल किसिमले वर्णन गरेका छन् ।

चार वटै संहिताको (शास्त्र) संयुक्त तालिका- खाद्य पदार्थको प्रयोग र त्यसको कारणः

यसरी उपरोक्त गर्भिणी परिचर्याको परिपालनले आमा र बच्चा दुबै स्वस्थ हुनुको साथै गर्भावस्थामा हुने समस्याहरु धेरै नै कम हुन्छ, साथै अप्रेशन गर्ने अवस्था पनि हुँदैन।

यसका अतिरिक्त स्थान विषेश र मौसमानुसार फलफुल खानु पर्छ । योग, ध्यान र व्यायामले पनि गर्भिणी र शिशुको वृद्धि विकासमा सहयोग गर्छ।

(लेखक नारायणी अञ्चल आयुर्वेद औषधालय हेटौडामा वरिष्ठ कविराज निरिक्षकको रुपमा कार्यरत छन् ।)